Συζητώντας για την ‘επιλεκτικότητα’ της αντίληψης, αναφέρθηκα σε προσκήνιο και υπόβαθρο. Οφείλουμε τις έννοιες αντίληψης φιγούρας και υποβάθρου στους ψυχολόγους της σχολής Gestalt: και ειδικότερα στους Max Wertheimer (1880-1943), Wolfgang Köhler (1887-1967) και Kurt Koffka (1886-1941). Αντιμετωπίζοντας μιαν οπτική εικόνα, φαίνεται ότι έχουμε ανάγκη να ξεχωρίσουμε ένα κυρίαρχο σχήμα (μια ‘φιγούρα’ με καθορισμένο περίγραμμα) από εκείνα που τα τρέχοντα ενδιαφέροντά μας στέλνουν στο ‘υπόβαθρο’ (ή φόντο). Παράδειγμα εφαρμογής της αρχής αυτής είναι η περίφημη διφορούμενη φιγούρα, που εφεύρε ο δανός ψυχολόγος Edgar Rubin.
Εικόνες σαν κι αυτή είναι διφορούμενες, όσον αφορά τη φιγούρα και το φόντο
. Είναι η φιγούρα ένα άσπρο βάζο (ή ποτήρι, ή μπανιέρα πουλιών) σε μαύρο φόντο ή δυο μαύρα πρόσωπα σχεδιασμένα προφίλ σε άσπρο φόντο; Το αντιληπτικό σύνολο λειτουργεί σε τέτοιες περιπτώσεις και τείνουμε να ευνοούμε μιάν ερμηνεία περισσότερο από μιαν άλλη (αν και αλλάζοντας την ποσότητα του μαύρου και του άσπρου που είναι ορατά, μπορεί να ευνοήσουμε τη μιά ή την άλλη εκδοχή). Όταν εντοπίσουμε τη φιγούρα, τα περιγράμματα μοιάζει να της ανήκουν και φαίνεται να προβάλλει μπροστά από το φόντο.Πέραν της εισαγωγής των όρων ‘φιγούρα’ και ‘φόντο’
, οι ψυχολόγοι της Gestalt περιέγραψαν αυτές που τους φαινόταν να είναι θεμελιώδεις και οικουμενικές αρχές (μερικές φορές μάλιστα ονομάζονταν ‘νόμοι’) οπτικής οργάνωσης. Οι κύριες είναι οι παρακάτω (μερικοί από τους όρους ποικίλλουν λίγο): εγγύτης, ομοιότης, καλή συνέχεια, κλειστό σχήμα, μικρό μέγεθος, περιβάλλον, συμμετρία και prδgnanz.Η αρχή της εγγυτητας μπορεί να αποδειχτεί έτσι
:
Αυτό, που είναι πιθανόν να παρατηρήσετε σχετικά γρήγορα, είναι ότι δεν πρόκειται μόνο για ένα τετράγωνο σχήμα από τελείες αλλά μάλλον για μια σειρά από στήλες με τελείες. Η αρχή της εγγύτητας λέει ότι σχήματα που είναι πιο κοντά μεταξύ τους συνδέονται. Παρακάτω είναι ένα άλλο παράδειγμα. Εδώ είναι πιθανό να ομαδοποιείτε τις τελείες σε σειρές.
Η αρχή αυτή εφαρμόζεται στην παρακάτω εικόνα. Είναι πιο πιθανό να συνδέετε τις γραμμές που είναι πλησιέστερα από αυτές που είναι μακρύτερα. Στο παράδειγμα αυτό τείνομε να βλέπουμε τρία ζεύγη γειτονικών μάλλον γραμμών (και μια μεμονωμένη στην άκρη δεξιά) αντί για τρία απομακρυσμένα ζεύγη γραμμών (και μια μεμονωμένη γραμμή στην άκρη αριστερά).
Η σημασία της αρχής αυτής από μόνη της είναι πιθανόν να φαίνεται στην αρχή ασαφής. Είναι η αλληλόδρασή τους που καθιστά τις αρχές πιο εμφανείς. Έτσι θα στραφούμε στη δεύτερη μείζονα αρχή της οπτικής οργάνωσης – αυτή της ομοιότητας. Κοιτάξτε το παρακάτω παράδειγμα:
Εδώ οι μικροί κύκλοι και τα τετράγωνα έχουν όμοιες αποστάσεις οριζόντια και κάθετα, ούτως ώστε η εγγύτητα να μη παίζει ρόλο. Πάντως, τείνουμε να βλέπουμε εναλλασσόμενες στήλες από κύκλους και τετράγωνα. Αυτό, θα ισχυρίζονταν οι ψυχολόγοι της Gestalt, γίνεται λόγω της αρχής της ομοιότητας – σχήματα που μοιάζουν συνδέονται. Χωρίς τα δύο διαφορετικά επαναλαμβανόμενα σχήματα θα βλέπαμε είτε σειρές είτε στήλες ή και τα δύο….
Μια τρίτη αρχή οπτικής οργάνωσης είναι αυτή της ομαλής συνέχειας. Αυτή η αρχή λέει ότι τα περιγράμματα που βασίζονται σε ομαλή συνέχεια προτιμώνται από τις απότομες αλλαγές κατεύθυνσης. Εδώ, π.χ. είναι πιο πιθανό να δούμε τις γραμμές a-b και c-d να τέμνονται, παρά να δούμε τις a-d και c-b, ή a-c και d-b ως γραμμές.
Το κλείσιμο είναι η τέταρτη αρχή οπτικής οργάνωσης: οι ερμηνείες που παράγουν ‘κλειστά’ μάλλον παρά ‘ανοικτά’ σχήματα ευνοούνται.
Εδώ τείνουμε να βλέπουμε τρία σπασμένα ορθογώνια (και ένα μεμονωμένο σχήμα στην αριστερή άκρη) μάλλον παρά τρία δοκάρια σε προφίλ (και ένα μεμονωμένο σχήμα δεξιά). Στην περίπτωση αυτή η αρχή της κλειστότητας διασταυρώνεται με την αρχή της εγγύτητας, αφού όταν αφαιρέσουμε τις αγκύλες, επιστρέφουμε στην εικόνα που χρησιμοποιήθηκε νωρίτερα για να δείξει την εγγύτητα….
Μιά πέμπτη αρχή οπτικής οργάνωσης είναι αυτή του μικρού μεγέθους. Οι μικρότεροι χώροι τείνουν να φαίνονται ως σχήματα μπροστά σε ένα μεγαλύτερο φόντο. Στο παρακάτω σχήμα το πιο πιθανό είναι να δούμε ένα μαύρο σταυρό παρά έναν άσπρο σταυρό μέσα στον κύκλο εξαιτίας της αρχής αυτής.
Για να δείξουν την αρχή αυτή της Gestalt, οι Coren, Ward and Enns (1994, 377) ισχυρίζονται ότι είναι ευκολότερο να δείς το βάζο του Rubin, όταν ο χώρος που καταλαμβάνει είναι μικρότερος. Το χαμηλότερο τμήμα της εικόνας παρακάτω προσφέρει αρνητικές εκδοχές της εικόνας σε περίπτωση, που αυτό μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο. Για να αποφύγω να εμπλέξω την αρχή του περιβάλλοντος, αφαίρεσα τα συνηθισμένα φαρδειά πλαίσια από τις τέσσερις εκδοχές. Η αρχή του μικρού μεγέθους της Gestalt υπονοεί ότι θα ήταν ευκολότερο να δει κανείς το βάζο αντί για τα πρόσωπα στις δύο εκδοχές κάτω αριστερά.
Η αρχή της συμμετρίας λέει ότι οι συμμετρικές περιοχές τείνουν να θεωρούνται ως φιγούρες κι οι ασυμμετρικές ως υπόβαθρα.
Τέλος υπάρχει η αρχή του περιβάλλοντος, σύμφωνα με την οποίαν οι περιοχές, που μπορεί να φανεί ότι περιβάλλονται από άλλες, τείνουν να γίνονται αντιληπτές ως φιγούρες.
Τώρα που μπήκαμε σαυτό το νόημα, η ερμηνεία της εικόνας, που φαίνεται παραπάνω, δε θα έπρεπε να είναι πολύ δύσκολη. Αυτό, που τείνει να μπερδεύει τους παρατηρητές εκ πρώτης όψεως, είναι ότι υποθέτουν πως η άσπρη περιοχή είναι το φόντο μάλλον παρά η φιγούρα. Αν δεν μπορούσατε να το κάνετε πριν, θα έπρεπε τώρα να μπορείτε να διακρίνετε τη λέξη 'TIE'.
Όλες αυτές οι αρχές της οπτικής οργάνωσης συνιστούν την υπεραρχή της pragnänz, η οποία λέει ότι ευνοούνται οι απλούστερες και σταθερότερες ερμηνείες.
Αυτό που υποδεικνύουν οι αρχές οπτικής οργάνωσης της Gestalt είναι ότι έχουμε κάποια προδιάθεση να ερμηνεύουμε διφορούμενες εικόνες κατά τον ένα τρόπο μάλλον παρά κατά τον άλλο, ακολουθώντας οικουμενικές αρχές. Μπορεί να δεχόμαστε μια τέτοια πρόταση και ταυτόχρονα να δεχόμαστε ότι οι προδιαθέσεις μας μπορεί να οφείλονται σε άλλους παράγοντες. Ομοίως, μπορεί να δεχόμαστε τις αρχές της Gestalt, ενώ παράλληλα θεωρούμε ότι κάποιες πλευρές της αντίληψης είναι επίκτητες και πολιτιστικά μεταβλητές μάλλον παρά έμφυτες. Οι αρχές της Gestalt μπορεί να θεωρηθεί ότι ενισχύουν την ιδέα πως ο κόσμος δεν βρίσκεται απλά και αντικειμενικά ‘εκεί έξω’, αλλά ότι δημιουργείται κατά τη διαδικασία της αντίληψης.
Daniel Chandler, UWA
July 1997
Κύριοι Σύνδεσμοι